Indywidualna edukacja – najlepsze rezultaty terapii wśród chorych na astmę lub POChP

autorka: dr hab. Katarzyna Górska

Według danych tylko 58% badanych wiedziało, że najczęstszą przyczyną POChP jest palenie tytoniu. Jednak bezpośredni kontakt pacjenta z lekarzem w celu edukacji przynosi wymierne efekty. W trakcie pierwszej wizyty 51% pacjentów wskazało, że nie podejmuje regularnie aktywności fizycznej, podczas drugiej wizyty – aż 78,2% respondentów zadeklarowało, że podejmuje aktywność fizyczną regularnie przynajmniej raz w tygodniu.

Astma i przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), najczęstsze choroby obturacyjne układu oddechowego, stanowią problem zdrowotny zarówno w praktyce lekarza podstawowej opieki jak i w poradnictwie specjalistycznym. Edukacja chorych zgodnie z zaleceniami WHO powinna być integralnym elementem terapii chorób przewlekłych.^[1] Aktualne rekomendacje Światowej Inicjatywy dla Astmy (GINA) oraz Światowej Organizacji Zwalczania POChP (GOLD) wskazują edukację jako integralny element terapii, który powinien być przeprowadzany w sposób ciągły.^{[2, 3]} Zaleca się, aby programy edukacyjne dostarczały najważniejszych informacji na temat patofizjologii choroby oraz metod postępowania – w tym naukę i kontrolę technik inhalacyjnych oraz rozpisanie strategii postępowania w stabilnym okresie choroby i w zaostrzeniu. System opieki zdrowotnej zajmujący się edukacją skierowaną do chorych zwiększa odsetek pacjentów stosujących się do zaleceń, co przekłada się na poprawę jakości życia i na efekty leczenia.

Wybrane wyniki
W całej grupie średnie dzienne zapotrzebowanie na lek doraźny z powodu duszności na pierwszej wizycie wynosiło 2,33 ± 1,49 dawki leku. Na wizycie drugiej pacjenci deklarowali istotnie mniejsze średnie dzienne zużycie leków doraźnych: 1,63 ± 1,58 dawki, p<0,001. Deklarowane średnie zapotrzebowanie tygodniowe na doraźny lek wziewny na wstępnej wizycie wyniosło 2,76 ± 2,24 dawek, natomiast na drugiej 1,84 ± 1,24 dawek, p<0,001.

W trakcie pierwszej wizyty 51% pacjentów wskazała, że nie podejmuje regularnie aktywności fizycznej. Brak aktywności fizycznej dotyczył głównie pacjentów w wieku powyżej 65. r.ż. (75,5% pytanych) jak i w wieku 52-65 lat (68,5%). Ale, co również istotne, 38,4% pacjentów między 34. a 52. r.ż. i 23,9%<34 r.ż.

Natomiast w trakcie drugiej wizyty aż 78,2% respondentów zadeklarowało, że podejmuje aktywność fizyczną regularnie przynajmniej 1 raz w tygodniu (78,2%).

W trakcie pierwszej wizyty siedmiu na dziesięciu pacjentów przyznawało (69,8%), że choroba ogranicza ich tolerancję na wysiłek, istotnie częściej byli to chorzy na POChP (86,3%), niż na astmę (53,1%), p<0,001. Natomiast w czasie drugiej wizyty dotyczyło to mniej niż połowy (45,5%), 32,8% chorych na astmę i 63,5% chorych na POChP.

W badanej grupie podczas pierwszej wizyty 36,5% respondentów deklarowało, że pali papierosy. Natomiast podczas drugiej wizyty odsetek deklarujących aktywne palenie istotnie obniżył się do 27,2% (p<0,001). W grupie chorych na POChP na pierwszej wizycie odsetek osób deklarujących, że pali papierosy wynosił aż 63,2%, podczas gdy na wizycie drugiej istotnie obniżył się do 47,6%, p<0,001.

Omówienie wybranych pytań z testu wiedzy na temat astmy
Na pytanie „Czy astma jest chorobą przewlekłą, ale regularne stosowanie leków pozwala normalnie żyć, uprawiać sport i prowadzić aktywny tryb życia?” odpowiedź twierdzącą na pierwszej wizycie udzieliło 67,4% pytanych, a kolejnych 11,6% odpowiedziało, że nie wie. Podczas gdy na drugiej wizycie odpowiedź twierdząca dotyczyła już 95,9% pytanych, p<0,001. Podczas pierwszej wizyty tylko 45,8% badanych uważało, że podstawą leczenia astmy są steroidy wziewne, a kolejne 49,8% pytanych odpowiedziało „nie wiem”. Jednak na drugiej wizycie odpowiedź twierdzącą udzieliło już 92,3% pytanych, p<0,001. Ponad trzy czwarte pacjentów w czasie pierwszej wizyty (77,3%) odpowiedziało twierdząco na pytanie „Czy po każdym użyciu sterydu należy przepłukać jamę ustną wodą?” Co piąty respondent nie znał odpowiedzi na powyższe pytanie (19,4%). Podczas drugiej wizyty niemal wszyscy pytani (97,7%) wskazywali odpowiedź twierdzącą.

Omówienie wybranych pytań z testu wiedzy na temat POChP
W czasie pierwszej wizyty 58,2% respondentów odpowiedziało twierdząco na pytanie „Czy najczęstszą przyczyną POChP jest palenie tytoniu?”. Podczas drugiej wizyty niemal wszyscy, bo 97,4% pacjentów, wskazało odpowiedź twierdzącą (patrz: wykres 1). Podczas pierwszej wizyty 41,6% chorych na POChP udzieliło twierdzącej odpowiedzi na pytanie „Czy rehabilitacja oddechowa poprawia funkcjonowanie pacjenta i jest jednym z elementów terapii POChP?” Na drugiej wizycie pozytywnej odpowiedzi udzieliło 88,1% badanych (patrz: wykres 2). Na pytanie „Czy ze względu na uczucie duszności pacjent powinien zaprzestać wykonywania czynności dnia codziennego i jak najwięcej wypoczywać?” ponad dwie piąte pytanych w czasie pierwszej wizyty wskazała odpowiedź twierdzącą (44,3%). Trzech na dziesięciu pacjentów nie znało odpowiedzi (30,4%), natomiast jeden na czterech respondentów zaprzeczał (25,3%). Podczas drugiej wizyty cztery piąte pytanych wskazała odpowiedź „nie” (79,5%).

Omówienie wyników
Etiopatogeneza, przebieg i leczenie w astmie i POChP istotnie się różnią. Odmienne są również oczekiwane efekty leczenia. Jednym z istotnych problemów w opiece nad chorymi na astmę jest obawa przed stosowaniem steroidów (tzw. sterydofobia). Dane pokazują, że skupienie się na edukacji pacjenta ukierunkowanej na patogenezę choroby i rolę leków przeciwzapalnych w astmie może prowadzić do wzrostu świadomości o potrzebie regularnego stosowania wziewnych glikokortykosteroidów.

Z kolei świadomość pacjentów, ale także społeczna na temat POChP jest nadal bardzo niska. Pozytywny wpływ programu na grupę chorych na POChP przejawił się m.in. wyższą świadomością na temat szkodliwości palenia papierosów, znaczenia regularnego stosowania leków rozkurczających oskrzela i potrzeby regularnego wysiłku fizycznego w spowolnieniu przebiegu choroby i utrzymaniu lepszej tolerancji wysiłku. Zwiększył się także odsetek pacjentów podejmujących regularną aktywność fizyczną. Kolejnym istotnym elementem Programu był wpływ na ograniczenie palenia papierosów. W prezentowanym badaniu w grupie chorych na POChP w czasie pierwszej wizyty do palenia papierosów przyznało się 63,2%. Natomiast w czasie drugiej wizyty tylko 52,4%. Według powyższych wyników – efekt programu jest bardzo obiecujący (zakładając, że chorzy ci trwale wyjdą z nałogu palenia papierosów).

Indywidualna edukacja danych grup pacjentów miała wpływ na jakość terapii. Jednocześnie zwiększenie wiedzy ogólnej pacjentów dawało im motywację do utrzymania wysokiej dyscypliny (tzw. compliance) i utrwalało przekonanie o własnym udziale w procesie leczniczym.

Materiał i metody:

• Do programu edukacyjnego włączani byli pacjenci z potwierdzoną astmą lub przewlekłą obturacyjną chorobą płuc niezależnie od czasu trwania dotychczasowego leczenia. Udział pacjentów w programie był dobrowolny oraz zanonimizowany.
• Program edukacyjny był realizowany w ramach podstawowej opieki medycznej podczas planowej ambulatoryjnej wizyty lekarskiej. Przedmiotem była ankieta. Program w okresie od 07.02.2018 r. do 15.10.2018 r. objął 8664 pacjentów stosujących leki wziewne z powodu astmy lub POChP, edukacje przeprowadziło 603 lekarzy na terenie całego kraju.Mediana czasu od pierwszej do drugiej wizyty wyniosła 39 dni.
• Większość grupy edukowanej stanowili chorzy na astmę (61,2%), chorych na POChP było 38,8%. W programie wzięło udział 49,7% kobiet i 50,3% mężczyzn. Mediana wieku wynosiła 52 lata. Najmłodszy respondent miał 12 lat, najstarszy 93 lata. Ponad połowa ankietowanych była w wieku między 34 a 65 lat. U niemal jednej trzeciej ankietowanych (31,8%) czas trwania choroby wynosił ponad 10 lat.