Kleszcze – zagrożenia i postępowanie

Kleszcze mogą przenosić patogenne bakterie, wirusy i pierwotniaki. Choroby przenoszone przez kleszcze nie tylko są przyczyną uciążliwych i długotrwałych objawów, ale także mogą powodować trwałe ubytki na zdrowiu. Dlatego po każdym wypoczynku na świeżym powietrzu należy dokładnie obejrzeć swoje ciało, aby jak najszybciej usunąć kleszcza. Udowodniono, iż zarażony kleszcz im dłużej żeruje, tym ryzyko zakażenia rośnie, a po 72 godzinach osiąga 100%.

Klasyfikacja kleszczy

Kleszcze to pajęczaki z podgromady roztoczy. Żyją w ściółce, a w poszukiwaniu swych żywicieli (zwierząt, ludzi) wspinają się na trawy i krzewy do 70 cm wysokości. Ich cykl rozwojowy składa się ze stadium: jaja, larwy, nimfy oraz osobnika dorosłego. W każdym stadium rozwojowym (z wyjątkiem jaja) kleszcz żeruje jeden raz, a żerowanie trwa od 2 do 11 dni. Osobniki dorosłe najczęściej żyją i żerują na skórze ssaków, zaś larwy i limfy przeważnie na gryzoniach. Ze względu na to, że zwierzęta wolno żyjące stanowią rezerwuar m.in krętka Borrelia burgdorferi, stanowią źródło zakażenia kleszczy w różnych etapach ich rozwoju. Taki zakażony kleszcz stanowi z kolei zagrożenie dla człowieka, ponieważ po nakłuciu powłok skórnych podczas ssania krwi wydziela zakażoną krętkami ślinę.

W naszym kraju występuje ok. 20 gatunków kleszczy z rodziny kleszczy właściwych (kleszcze twarde, Ixodidae) oraz obrzeżkowatych (kleszcze miękkie). W Polsce krętki Borrelia przenoszone są na człowieka przez kleszcza pospolitego (Ixodes ricinus) oraz kleszcza tajgowego (Ixodes persulcatus). Odsetek kleszczy zarażonych krętkami Borrelia burgdorferi w zależności od regionu Polski waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu procent. Największe znaczenie epidemiologiczne w Polsce posiada kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Występuje on między innymi na terenach lekko wilgotnych, w lasach zarówno liściastych jak i mieszanych, pastwiskach, łąkach. Z kolei nie spotkamy go w wysokich partiach gór, na terenach suchych (np. bory sosnowe) oraz na bagnach i torfowiskach. Kleszcz pospolity oprócz krętków Borrelia, może przenosić patogeny odpowiedzialne za takie choroby jak: kleszczowe zapalenie mózgu, anaplazmoza czy babeszjoza.

Drugim najpowszechniej występującym w Polsce gatunkiem kleszcza jest kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Kleszcz ten odpowiada głównie za przenoszenie pierwotniaka Babesia canis, który u psów wywołuje jedną z najgroźniejszych chorób pasożytniczych – babeszjozę psią. Ponadto kleszcze łąkowe mogą przyczyniać się do roznoszenia bakterii z rodzaju Rickettsia, Borrelia burgdorferi, Anaplasma phagocytophilum czy wirusa kleszczowego zapalenia mózgu.

Człowiek jest przypadkowym żywicielem kleszcza łąkowego

Jeżeli zaobserwujemy na naszym ciele kleszcza, należy zachować ostrożność oraz postępować według określonych zasad podczas jego usuwania. Nie należy usuwać kleszcza wykorzystując do tego celu tak zwane domowe sposoby, np. wyciskanie palcami czy też „wydłubywanie” przy pomocy igły. Ponadto nie należy kleszcza smarować środkami dezynfekującymi czy też natłuszczającymi. Kleszcz usuwany bez użycia profesjonalnych narzędzi oraz traktowany substancjami chemicznymi często ulega uszkodzeniu, co może doprowadzić do wyrzucenia jego treści pokarmowej do rany, a przez to zwiększyć ryzyko zakażenia. W celu bezpiecznego usunięcia kleszcza najlepiej jest udać się do gabinetu lekarskiego. Jednak bardzo często zdarza się, że nie mamy takiej możliwości. W takiej sytuacji warto skorzystać z dostępnych w aptekach przyrządów przeznaczonych do usuwania kleszczy.

Po usunięciu kleszcza, należy dokładnie sprawdzić, czy został on wyjęty w całości. Miejsce na ciele, w którym żerował kleszcz, powinno się zdezynfekować, np. używając spirytusu, a na ranę nałożyć gazik. Ranę zaleca się obserwować przez kilka tygodni. Jeżeli na skórze pojawi się zaczerwienienie o regularnym kształcie owalu bądź okręgu, może to oznaczać początek groźniej choroby zakaźnej – boleriozy (krętkownicy kleszczowej). Jednym z jej charakterystycznych objawów jest tak zwany rumień wędrujący, który według różnych autorów występuje u ponad 50, a nawet 90% zakażonych osób.

Rumień wędrujący zwany również „bawolim okiem” to zmiana skórna występująca w miejscu wkłucia kleszcza lub jego pobliżu świadcząca o tym, że nastąpił kontakt z kleszczem zakażonym krętkami Borrelia burgdorferi. Może on pojawić się na skórze nawet do trzech tygodni po ukąszeniu. Rumień przybiera postać wolno rozchodzącej się obwodowo czerwonej plamki. Rumień powiększa się z każdym dniem z jednoczesnym zanikaniem w środku, co sprawia wrażenie jego „wędrowania” (stąd rumień wędrujący). Objaw ten zanika po ok. 4 tygodniach. Zmianie skórnej mogą towarzyszyć objawy grypopodobne, takie jak np. bóle stawów, gorączka czy złe samopoczucie.

Inną wczesną zmianą jednak rzadko występującą jest naciek limfocytarny („banieczka” wypełniona płynem zawierającym krętki). Niekiedy zdarza się, że rumień przybiera inną postać, np. tworzą się pęcherze, a także wybroczyny o nieregularnym kształcie. Może to świadczyć o zarażeniu innym patogenem przenoszonym przez kleszcze. Jeżeli zauważymy u siebie charakterystyczny rumień wędrujący o średnicy co najmniej 5 cm, zgodnie z wytycznymi powinniśmy zostać poddani leczeniu w kierunku boreliozy. W przypadkach wątpliwych należy wykonać badania serologiczne krwi, w kierunku obecności przeciwciał w klasach IgG i IgM przeciwko antygenom krętków, jednak nie wcześniej niż 3-4 tygodnie od ukąszenia. Jeżeli w teście przesiewowym (test Elisa) uzyskamy wynik dodatni lub wątpliwy, należy potwierdzić, wykonując test metodą Western-blot.

Diagnostyka

Oprócz badań serologicznych krwi osoby potencjalnie zarażonej inną metodą diagnostyczną jest wykonanie badania samego kleszcza. Badanie to umożliwia zidentyfikowanie przenoszonych przez niego mikroorganizmów, a dzięki temu wdrożenie odpowiedniej terapii. Badanie kleszcza pod kątem wykrywania kilku chorób odkleszczowych (borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu, ludzka anaplazmoza granulocytara, babeszjoza, mykoplazmoza, toksoplazmoza) można wykonać np. w laboratorium Centrum Badań DNA w Poznaniu. W celu przebadania kleszcza, po jego wyjęciu należy umieścić go w plastikowym pojemniku i jak najszybciej wysłać lub osobiście dostarczyć do najbliższego laboratorium. Kleszcz przeznaczony do badania powinien być przechowywany w temperaturze 4 st. C, a czas jego przechowywania nie powinien przekroczyć 48 godzin.

W przypadku gdy, nie jest możliwe dostarczenie kleszcza w tym czasie, należy go zamrozić i w takiej postaci transportować. Warto pamiętać, że szybka i precyzyjna diagnoza pozwoli podjąć lekarzom odpowiednią decyzję co do ewentualnego leczenia.