Naturalne wsparcie układu pokarmowego

Obok zaleceń dietetycznych pacjentom chcącym wspomagać prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego warto polecić zioła bogate w substancje gorzkie (gorycze).

Dyskomfort trawienny związany z nieprawidłową dietą jest powszechną dolegliwością, z jaką farmaceuta spotyka się w swojej codziennej pracy. Jest on spowodowany głównie przez złe nawyki żywieniowe, takie jak jedzenie żywności przetworzonej czy też spożywanie posiłków w pośpiechu. Związane z tym uczucie pełności czy wzdęcia mogą znacznie obniżyć komfort życia. Jedną z podstawowych metod zapobiegania występowaniu zaburzeń trawienia jest odpowiednia dieta bogata w żywność niskoprzetworzoną i lekkostrawną. Aby wspierać nasz układ pokarmowy, możemy zaproponować także zioła bogate w substancje gorzkie (gorycze), które wpływają korzystnie na proces trawienia, wspomagając prawidłowe funkcjonowanie m.in. żołądka i wątroby. Ich źródłem są m.in. rośliny z rodzin: goryczkowatych (Gentianaceae), astrowatych (Asteraceae) i jasnotowatych (Lamiaceae). Jedną z powszechnie występujących w Polsce roślin bogatą w związki gorzkie jest mniszek lekarski.

Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) zwany inaczej mniszkiem pospolitym (Taraxacum vulgare) jest gatunkiem zbiorowym, do którego należą różne taksony z sekcji Taraxacum. Mniszek nazywany jest często dmuchawcem ze względu na owoc, który opatrzony jest puchem umożliwiającym rozprzestrzenienie nasion z wiatrem. Ze względu na obecny w roślinie biały sok mleczny w języku potocznym mniszek określany jest jako „mlecz”. Jednak należy pamiętać, że nazwa „mlecz” w polskiej nomenklaturze botanicznej zarezerwowana jest dla roślin z rodzaju Sonchus. Inne nazwy regionalne tej byliny to np. mlecz zajęczy, mlecz króliczy, męska stałość, popia głowa, mnich i żabi kwiat. Mniszek to bylina z rodziny astrowatych (Asteraceae), która powszechnie występuje w strefie klimatu umiarkowanego na terenie Europy, Azji i Ameryki Północnej. Okres jego kwitnienia przypada na miesiące od czerwca do września. Mniszek lekarski jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i częściej stosowanych w zielarstwie roślin, chociaż w wielu uprawach rolniczych i ogrodniczych jest chwastem. Właściwości mniszka zostały zauważone i docenione już w średniowieczu, kiedy to stosowano napary i soki na bazie tego zioła.

W fitoterapii stosowane są zarówno podziemne części mniszka (korzeń) jak i nadziemne (ziele). Sam korzeń zbierany jest późną jesienią, a następnie oczyszczany i suszony naturalnie w cieniu i przewiewie lub w suszarkach w temperaturze nie większej niż 30 st. C. Z kolei korzeń wraz z zielem i liśćmi zbiera się na wiosnę przed kwitnieniem rośliny.

Korzeń mniszka jest surowcem zawierającym substancje gorzkie o budowie seskwiterpenowej oraz triterpeny. Do substancji gorzkich obecnych w korzeniu mniszka zaliczamy: laktony seskwiterpenowe: eudesmanolidy (tetrahydroridentyna B, ß-D-glikozyd taraksakolidu) oraz germakranolidy (ß-D-glukozyd kwasu taraksinowego i ß-D-glukozyd 11, 13-kwasu dihydrotaraksinowego). Laktony seskwiterpenowe występują w postaci glikozydów i dzięki temu dobrze rozpuszczają się w wodzie, dlatego obecne są w naparach. Do triterpenów obecnych w surowcu zaliczamy: ß-amyrynę, tarakserol, taraksasterol, pseudotaraksasterol, taraksakozyd. Są to związki o charakterze niepolarnym stąd ich obecność w ekstraktach wodnych jest znikoma. Dodatkowo w korzeniu występują: fitosterole, inulina (do 40%), flawonoidy, fenolokwasy, śluz oraz sole potasu. W mlecznym soku świeżego korzenia również występują związki gorzkie (taraksasterol, α-taraksasterol, tarakserol, α- i ß-amyryny) oraz żywice. Z kolei liście mniszka oprócz związków terpenowych zawierają flawonoidy (pochodne apigeniny i luteoliny), karotenoidy, kwasy fenolowe, sole mineralne (związki magnezu, potasu i krzemu).

W kwiatach obecne są 16-hydroksypochodne taraksasterolu (faradiol, arnidiol) oraz fitosterole (ß sitosterol, stigmasterol, kampesterol). Obecne w surowcu tak zwane substancje szczerogorzkie (głównie laktony seskwiterpenowe) pobudzają smakowe receptory zlokalizowane na brodawkach w części grzbietowej języka, dzięki temu dochodzi do zwiększenia wydzielania śliny. Ponadto podrażniając nerw językowo-gardłowy oraz nerw błędny dochodzi do pobudzenia wydzielania soków trawiennych w żołądku, co z kolei poprawia perystaltykę jelit i wspiera proces trawienia. Poza tym wyciągi z surowca wspierają pracę wątroby zwiększając ilość produkowanej żółci. Obecność związków flawonoidowych skutkuje działaniem przeciwskurczowym, m.in. na drogi żółciowe i pęcherzyk żółciowy. Dzięki temu zażywanie wodnych ekstraktów z mniszka ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy. Mniszek lekarski polecany jest w celu utrzymania prawidłowej pracy układu pokarmowego w tym żołądka, wątroby, woreczka żółciowego i jelit. Wspomaga trawienie oraz pomaga utrzymać właściwe pH w żołądku. Należy pamiętać, że preparaty oparte o surowce zawierające związki gorzkie, w tym korzeń mniszka, powinny być przyjmowane na około 15 minut przed posiłkiem.

Mniszek lekarski wykorzystywany jest również w kuchni. Przykładowo młode liście zbierane przed kwitnieniem (aby zawierały najmniej związków gorzkich) stosuje się jako dodatek do zup czy sałatek. Wysuszone i uprażone korzenie można wykorzystać jako namiastkę kawy. Ponadto kwiaty mniszka o charakterystycznym słodko-gorzkim smaku można użyć do przygotowania syropu o konsystencji miodu, który można wykorzystać jako dodatek do herbaty. Taki syrop można przygotować np. z 250 g pozbawionych zielonych przylistków koszyczków kwiatowych, które płucze się zimną wodą a następnie zalewa 1,5 l wrzącej wody i odstawia na 24 godziny. Po tym czasie mieszaninę cedzi się przez gazę, a do przesączu dodaje pokrojoną w kostkę cytrynę i 1,5 kg cukru. Całość należy gotować do zredukowania zawartości wody i zgęstnienia syropu. Gotowy syrop należy wlać do szczelnie zakręcanych słoiczków i przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu.