Anafilaksja – przyczyny i postępowanie

Anafilaksja występuje średnio u ok. 1-3% populacji, (choć szacunki te mogą być zaniżone – m.in. ze względu na czas wystąpienia reakcji, rodzaj i stopień nasilenia objawów czy rodzaj czynnika alergizującego), częściej u dzieci i osób młodszych oraz częściej w populacji kobiet. W wyniku ekspozycji na czynnik powodujący reakcję anafilaktyczną zaledwie w kilka sekund bądź minut może dojść do objawów o różnym stopniu nasilenia. Bywa, że ustępują one samoistnie, ale mogą także powstawać nawroty (nawet po 72 godzinach od pierwszej reakcji).

Czynnikami alergizującymi mogą być np.:

• leki (NLPZ, antybiotyki, cytostatyki, insulina),
• pokarmy (orzeszki ziemne, laskowe, skorupiaki, cytrusy, mleko, ryby, środki konserwujące żywność),
• jady owadów błonkoskrzydłych (pszczół, os, szerszeni, mrówek),
• szczepionki (przeciwwirusowe, surowice),
• lateks – jako alergen kontaktowy i wziewny (smoczki, rękawiczki, balony, prezerwatywy),
• alergeny wziewne (sierść kota, konia, psa, pyłki traw, chwastów, drzew, kurz, lateks).

Reakcję anafilaktyczną mogą spowodować również czynniki o charakterze niealergicznym – może pojawiać się ona np. w wyniku reakcji na zimno, stres, wysiłek fizyczny (w przypadku wstrząsu idiopatycznego przyczyna jest nierozpoznana).

Występowanie uczulenia na alergen związane jest z reakcją IgE-zależną i uwolnieniem aktywnych mediatorów z mastocytów tkankowych i bazofilów krwi obwodowej, co skutkuje objawami anafilaksji wielu narządów i układów – w tym pokarmowego, sercowo-naczyniowego, oddechowego czy skóry. Anafilaksja rozwija się gwałtownie, stanowi zagrożenie dla życia szczególnie u dzieci i młodzieży, dlatego wymaga pilnej interwencji medycznej.

Nieudzielenie na czas pomocy może doprowadzić do zgonu z powodu niedrożności dróg oddechowych lub nieodwracalnego wstrząsu.

Anafilaksja występuje średnio u ok. 1-3% populacji, (choć szacunki te mogą być zaniżone – m.in. ze względu na czas wystąpienia reakcji, rodzaj i stopień nasilenia objawów czy rodzaj czynnika alergizującego), częściej u dzieci i osób młodszych oraz częściej w populacji kobiet. W wyniku ekspozycji na czynnik powodujący reakcję anafilaktyczną zaledwie w kilka sekund bądź minut może dojść do objawów o różnym stopniu nasilenia. Bywa, że ustępują one samoistnie, ale mogą także powstawać nawroty (nawet po 72 godzinach od pierwszej reakcji).

Na powikłania podczas wstrząsu narażeni są szczególnie pacjenci z występującymi wcześniej chorobami układu oddechowego (np. z astmą oskrzelową) bądź przyjmujący niektóre leki, np. inhibitory konwertazy angiotensyny lub betablokery.

Jak bronić się przed wstrząsem?

Zawsze w trakcie wstrząsu należy usunąć, jeśli to możliwe, czynnik wywołujący wstrząs, a przede wszystkim unikać znanych sobie czynników, które mogą doprowadzać do jego powstania. Bardzo ważne jest rozpoznanie alergii krzyżowej u pacjentów polegającej na tym, iż u pacjenta uczulonego na jeden alergen reakcja niepożądana może pojawić się po kontakcie z innym alergenem. Jest to związane z podobieństwem w budowie chemicznej alergenów kontaktowych, wziewnych lub pokarmowych. W takiej sytuacji przeciwciała IgE wytwarzane przez system immunologiczny w razie kontaktu z jakimikolwiek alergenami mogą nie rozpoznać ich jako innych i w konsekwencji doprowadzić do objawów alergii u pacjentów wykazujących jednoczesną nadwrażliwość na alergeny pokarmowe, wziewne czy kontaktowe (panalergeny). Zjawisko to można zaobserwować np. w zespole alergii błony śluzowej jamy ustnej (OAS – Oral Allergy Syndrome) z towarzyszącym świądem, pieczeniem w gardle oraz obrzękiem warg i/lub języka, np. jako reakcja na nadwrażliwości na alergeny wziewne pyłku leszczyny i nadwrażliwości na spożyte owoce, np. jabłka, gruszki czy brzoskwinie, zwykle po 15-30 minutach po spożyciu świeżych owoców. Reakcje krzyżowe mogą zachodzić pomiędzy pyłkami roślin i niektórymi owocami i warzywami, np.: brzoza-jabłko-marchew czy bylica-arbuz-seler bądź buk-brzoza-leszczyna-grab, lateks i owoce: banan, kiwi, awokado oraz roztocze kurzu domowego i owoce morza: ostrygi, krewetki, a także wieprzowina i sierść kota, lub mleko krowie i mleko kozie.

Występowanie reakcji krzyżowej jest bardzo prawdopodobne, gdy podobieństwo sekwencji białek w budowie tzw. antygenów głównych (rozpoznawanych przez układ immunologiczny i stymulujących syntezę przeciwciał) kształtuje się na poziomie 70%.

Jak postępować w razie wystąpienia objawów wstrząsu anafilaktycznego?

• Każdy pacjent, u którego kiedykolwiek zdiagnozowano w wywiadzie reakcje anafilaktyczne oraz osoby z jego otoczenia, powinni posiadać umiejętność podawania adrenaliny w formie iniekcji domięśniowej w okolicy uda (w część przednio-boczną uda), co należy niezwłocznie uczynić jeszcze przed przybyciem karetki pogotowia ratunkowego. Adrenalina powoduje skurcz naczyń krwionośnych, czego skutkiem jest wzrost ciśnienia tętniczego, zmniejszenie obrzęku tkanek i zmniejszenie wydzielania substancji zapalnych z komórek tucznych.
• Zazwyczaj osobom dorosłym podaje się adrenalinę domięśniowo 0,3-0,5 mg w rozcieńczeniu 1:1000, a w razie braku poprawy można powtórzyć podanie po 10-15 minutach. Pacjenci powinni posiadać przy sobie adrenalinę w wygodnej postaci do samodzielnego podania, która nie musi być przechowywana w lodówce.
• Pacjenta należy poinformować, że po każdorazowym użyciu adrenaliny należy zadzwonić po natychmiastową pomoc medyczną, wezwać karetkę pogotowia oraz powiedzieć, że jest to „anafilaksja”, nawet jeżeli objawy ulegną poprawie. Pacjent powinien w miarę możliwości pozostać z inną osobą do momentu przybycia pomocy medycznej.
• W stanach zagrożenia życia nie ma bezwzględnych przeciwwskazań do zastosowania adrenaliny. Chorzy, którzy przebyli wstrząs anafilaktyczny mogą powrócić do normalnego życia, eliminując skutecznie ekspozycję na czynniki wywołujące reakcje anafilaksji. Muszą być jednak świadomi wystąpienia reakcji powtórnej, której przebiegu nie można przewidzieć. Ponadto każdy powinien wiedzieć, że anafilaksja może wystąpić u każdego przy narażeniu na jakikolwiek kontakt z alergenem, mimo że wcześniej nie miała ona miejsca.