Gdy wokół zawiruje świat

Zawroty układowe polegają na złudzeniu wirowania, obrotu otoczenia lub własnego ciała. Towarzyszą im nudności i wymioty oraz lęk i zaburzenia równowagi. Powstają w następstwie uszkodzenia błędnika, nerwu przedsionkowego lub jego jąder w pniu mózgu.
Zawroty nieukładowe odczuwane są jako uczucie niestabilności, niepewności postawy i przy chodzeniu, lęku przed upadkiem. W tym przypadku nie obserwuje się jednak obiektywnych zaburzeń równowagi. Nasilenie dolegliwości waha się od łagodnego, do gwałtownego z towarzyszącymi im nudnościami i wymiotami, powodującymi całkowite unieruchomienie chorego. Prawidłowe funkcjonowanie układu równowagi zależne jest od bodźców pochodzących z ucha wewnętrznego, narządu wzroku oraz z zakończeń proprioceptywnych mięśni i stawów. Uszkodzenie jednego z poziomów tego zawiłego układu o licznych wzajemnych połączeniach, powoduje zaburzenie funkcji całego układu równowagi i odczuwane jest przez chorego jako zawrót głowy.
Zawrót układowyz reguły świadczy o uszkodzeniu przedsionka i nerwu przedsionkowego lub jego jądra. Objawy choroby przebiegają wówczas burzliwie. Przy uszkodzeniu obwodowej części układu przedsionkowego, u chorego pojawia się oczopląs z fazą szybką skierowaną przeciwnie do strony zajętego procesem chorobowym ucha. Zawrotom głowy współtowarzyszą najczęściej nudności o różnym stopniu nasilenia, prowadząc niekiedy do gwałtownych wymiotów, uczucia lęku, zaburzenia koordynacji osi ciała (równowagi), zaburzenia słuchu. W odróżnieniu od zawrotów nieukładowych, nie stwierdza się objawów ogniskowego uszkodzenia układu nerwowego, zwłaszcza ataksji, oczopląsu, ani dojenia obrazu.

Rozpoznanie objawów

Zawroty głowy są dolegliwością nieswoistą, występującą w licznych chorobach. Ich wystąpienie sugeruje obwodowe pochodzenie objawów z błędnika, ale pojawiają się także w chorobach ogólnoustrojowych, układu przedsionkowoślimakowego, układu nerwowego (pnia mózgu i ośrodków korowych – tzw. westybulopatie ośrodkowe), w przebiegu chorób narządu wzroku, układu krążenia, urazów, a także jako wyraz zaburzeń czynnościowych (zawroty psychogenne). Ustalenie przyczyny ich występowania ma istotne znaczenie terapeutyczne i prognostyczne. Może być ona banalna, a same objawy ustępują bez leczenia po kilku dniach. Za dolegliwością tą mogą kryć się także poważne choroby zagrażające zdrowiu pacjenta. Objaw ten nie jest charakterystyczny dla jednej struktury anatomicznej i nie umiejscawia źródła jego pochodzenia. Może występować samodzielnie jak i wspólnie z innymi objawami ze strony układu nerwowego. Zawroty głowy należy odróżnić od oscylopsji, charakteryzującej się wrażeniem, że otoczenie przed oczyma pacjenta przesuwa się tam i z powrotem, co połączone jest z zamazaniem obrazu. Oscylopsja znika, przy zamkniętych oczach lub w ciemności. Zawroty głowy, powodowane uszkodzeniem obwodowej części narządu równowagi, ulegają wyraźnemu nasileniu przy zamkniętych oczach. Badanie chorego z zawrotami głowy powinno obejmować, poza starannym zebraniem wywiadu, badanie otolaryngologiczne, w tym testy błędnikowe (m.in. próba Hallpike’a) oraz badanie neurologiczne. Na bliższe poznanie procesów patologicznych powodujących zawroty głowy i obiektywizację stanu chorego pozwalają badania neurofizjologiczne, w tym badanie elektroencefalograficzne (EEG) i elektronystagmograficzne (ENG). W celu wykluczenia organicznego podłoża objawów u części chorych z dłużej utrzymującymi się dolegliwościami zalecane jest badanie z zastosowaniem rezonansu magnetycznego. Badanie przedmiotowe najczęściej wypada prawidłowo, a ustalenie rozpoznania opiera się głównie na wywiadzie uzyskanym od chorego.

Ustalenie przyczyn

Najczęstszą przyczyną zawrotów głowy są tzw. łagodne położeniowe zawroty głowy. Doświadcza ich blisko jedna czwarta ludzi podczas swojego życia. Występują w każdym wieku, najczęściej jednak po 60. roku życia. Przybierają postać położeniowych zawrotów układowych. Pojawiają się nagle, są intensywne, często przy zmianie pozycji ciała, wstawaniu, przekręcaniu się w łóżku, ruchach głową, zwłaszcza przy odgięciu głowy (ang. top shelf vertigo). Pomiędzy gwałtownymi napadami zawrotów głowy, chorzy często odczuwają uczucie dyskomfortu, niestabilności, oszołomienia, uczucia wirowania otoczenia utrzymujące się przez dłuższy okres dnia. Podczas napadu, trwającego zazwyczaj do 30 sekund, występuje oczopląs poziomy. Za takim rozpoznaniem przemawia wielokrotność napadów w dłuższym okresie czasu. Przyczyn powstawania łagodnych położeniowych zawrotów głowy upatruje się w zaburzeniach krążenia otolimfy w tylnym kanale półkolistym, a czego przyczyną jest najczęściej kamica osklepka. Inną częstą przyczyną nawrotowych zawrotów głowy jest choroba Meniere’a. Znamionuje się ona napadowymi zawrotami głowy z towarzyszącymi im szumami usznymi oraz postępującą głuchotą. Zawroty głowy pojawiają się nagle i trwają przez wiele minut, godzin czasami dłużej. Najczęściej są silne, mają charakter zawrotów wirowych lub rotacyjnych. Pacjent jest niezdolny do prawidłowego funkcjonowania zawodowego i społecznego, a nawet stania. Towarzyszą im nudności, wymioty, szumy uszne, uczucie zatkania w uchu, osłabienie słuchu. Współistniejący oczopląs jest poziomy z komponentem rotacyjnym oraz fazą wolną, skierowaną w stronę ucha chorego. W zawrotach powstałych w następstwie uszkodzenia obwodowej części układu równowagi objawy ustępują najczęściej po kilku lub kilkunastu dniach. W praktyce neurologicznej najczęstszą przyczyną zawrotów głowy są przemijające lub utrwalone zaburzenia krążenia mózgowego w obszarze unaczynienia kręgowo-podstawnego. Cechują się one znacznym nasileniem, współwystępowaniem nudności, zaburzeń równowagi, widzenia, utratą napięcia postawnego mięśni nóg, a niekiedy także krótkotrwałą utratą świadomości. Niejednokrotnie dołączają się także inne objawy neurologiczne takie jak dyzartria, dysfagia, ataksja kończyn i chodu, niedowłady.

Leczenie

Postępowanie lecznicze zawrotów głowy obejmuje leczenie objawowe ukierunkowane na zniesienie lub złagodzenie odczuwanych objawów oraz przyczynowe, zależne od etiologii ich występowania. Ustalenie przyczyny niejednokrotnie nie jest możliwe, zatem i w takim przypadku szybkie złagodzenie nieprzyjemnych dla pacjenta objawów jest głównym celem leczniczym.
W arsenale leków przeciw zawrotom głowy znajdują się leki o działaniu przeciwhistaminowym i naczyniorozszerzającym (np. betahistyna), leki przeciwwymiotne (np. metoklopramid), neuroleptyczne (prochlorperazyna, promazyna) i inne. Mechanizm działania tych leków jest odmienny. Betahistyna hamuje receptory histaminowe H3 w ośrodkowym układzie nerwowym, przez co zmniejsza uwalnianie ważnego mediatora regulującego krążenie mózgowe – histaminy. Wpływa rozkurczająco na naczynia przedwłośniczkowe i włośniczkowe, drobne naczynia żylne, zmniejszają ciśnienie endolimfy. Lek jest dobrze tolerowany przez chorych i wykazuje niewiele działań niepożądanych. W przeciwieństwie do szeroko stosowanych neuroleptyków nie wywołuje senności i spowolnienia psychoruchowego. Z uwagi na szczególny mechanizm działania betahistyna stosowana jest obecnie jako lek pierwszego rzutu we wszystkich zawrotach głowy.
Chorzy z zawrotami głowy często kierują swoje pierwsze kroki do apteki, poszukując doraźnie leków dostępnych bez recepty. Najczęściej zalecanym preparatem jest w takich przypadkach dimenhydrinat. Istnieje także cała gama leków homeopatycznych i mieszanek ziołowych oraz preparatów zawierających imbir. Skuteczność tych leków nie została jednak potwierdzona badaniami klinicznymi. Tym nie mniej są one chętnie zalecane w przewlekłych zawrotach głowy, u osób starszych oraz u dzieci i młodzieży. W łagodnych zawrotach o doborze leku może zdecydować farmaceuta w rozmowie z chorym, ale najczęściej konieczna jest konsultacja lekarska.