Analiza rozpuszczalności kwasu salicylowego w rozpuszczalnikach olejowych

We współczesnej aptece pomimo wciąż rosnącego asortymentu preparatów gotowych nadal ważną rolę odgrywa wykonywanie leków. Jeżeli chodzi o surowce recepturowe, z których przyrządza się medykamenty, należy zwrócić uwagę na ich zmienność na przestrzeni czasu. Kiedyś używało się nieco innych substancji niż obecnie. Pewne surowce są już wycofywane z obrotu albo po prostu niedostępne. Czasem zdarza się tak, że opracowana zostaje technologia wykonania leku z danym składnikiem w taki sposób, że omawiany lek jest na tyle trwały w czasie, że możliwe jest wprowadzenie go do obrotu jako lek gotowy, w związku z czym nie ma już konieczności wykonywania go na krótko przed użyciem. Wraz z upływem czasu zmieniają się również same przepisy na leki recepturowe zadawane przez lekarzy. Można więc rzec, że współczesna receptura zmienia się i dostosowuje do potrzeb samych pacjentów.

Istnieje jednak grupa substancji recepturowych, które stosujemy równie często jak kiedyś. Do tej grupy niewątpliwie należy kwas salicylowy, który był już omawiany w kontekście niezgodności mieszanek płynnych zawierających w swoim składzie również detreomycynę.

Według monografii szczegółowej Farmakopei Polskiej VIII kwas salicylowy to biały lub prawie biały krystaliczny proszek albo białe lub bezbarwne igiełkowate kryształy. Jest trudno rozpuszczalny w wodzie, łatwo zaś rozpuszczalny w etanolu 96%. Pod względem chemicznym należy do beta-hydroksykwasów, jest pochodną kwasu benzoesowego. Głównym źródłem tej substancji w naturze jest wierzba biała (Salix alba), kiedyś izolowano ją z kory (Salicis cortex), obecnie otrzymywany jest drogą syntetyczną.

Kwas salicylowy wykazuje przede wszystkim działanie antyseptyczne i z tego względu jest dodatkiem do różnorodnych postaci leków recepturowych. Nie tylko działa na organizm ludzki, ale zwiększa również trwałość wykonanego leku. Wspomnieć należy również jego działanie odkażające, przeciwzapalne oraz keratolityczne w stężeniach powyżej 10%.

Obecnie kwas salicylowy ma zastosowanie wyłącznie zewnętrznie, m.in. do odkażania skóry, usuwania odcisków, modzeli. Znaleźć możemy go również w zasypkach przeznaczonych do stosowania przy wzmożonej potliwości stóp czy płynnych mieszankach stosowanych w trądziku. Według Farmakopei maksymalne stężenie kwasu salicylowego wynosi 10% dla działania antyseptycznego i 20% dla działania keratolitycznego. Coraz częściej zdarzają się jednak przepisy na silnie złuszczające maści ze stężeniem 30% i większym (zawierające oczywiście stosowną adnotację lekarza odnośnie przekroczenia dawek FP).

Niezgodności kwasu salicylowego:

1. Kwas salicylowy tworzy mieszaniny eutektyczne z mentolem, tymolem, kamforą, urotropiną i salolem, dlatego przy wykonywaniu stałych postaci leków z tą substancją należy zwrócić uwagę, czy w danym przepisie recepturowym nie wystąpi niezgodność.
2. Kwas salicylowy rozkłada mydło potasowe, należy mieć ten fakt na uwadze przy wykonywaniu maści, gdyż obydwa składniki bywają przepisywane jednocześnie.
3. Ze względu na bardzo ograniczoną rozpuszczalność kwasu salicylowego w wodzie należy zawsze przeanalizować ryzyko wystąpienia niezgodności, jeżeli w przepisie na roztwór mamy etanol o mocy mniejszej ni 70% (v/v).
4. Farmakopea nie podaje informacji na temat rozpuszczalności kwasu salicylowego w rozpuszczalnikach olejowych. W związku z powszechnym zastosowaniem kwasu salicylowego we współczesnej recepturze możemy spotkać się z przepisami na wykonanie roztworów olejowych kwasu salicylowego. Nieznajomość informacji na temat rozpuszczalności może doprowadzić wtedy do wystąpienia niezgodności. Dlatego postanowiłam przeprowadzić doświadczenie, w którym szczegółowo przeanalizuję to zagadnienie i usystematyzuję informacje dostępne w literaturze.

Doświadczenie: badanie rozpuszczalności kwasu salicylowego w olejach

Najpierw wykonano leki według zadanych recept, których składy prezentuje tabela 1. W doświadczeniu używano trzech najczęściej występujących w recepturze olejów czyli: rzepakowego, lnianego i rycynowego. Oleje rozpuszczano na ciepło przy użyciu łaźni wodnej, unikając jednak nadmiernego przegrzania surowców. W tabeli 2 zebrano wyniki niezbędnych obliczeń. Jak widać, skupiono się na wykonywaniu roztworów 5% kwasu salicylowego, z wyjątkiem Rp Nr 5, gdzie stężenie to wynosiło 9%. Po wykonaniu leków i ich przestudzeniu poczyniono obserwacje, które umieszczono w tabeli 3.

Wnioski z doświadczenia:

• Kwas salicylowy jest słabo rozpuszczalny w oleju rzepakowym i lnianym. Według dostępnej literatury kwas salicylowy rozpuści się w oleju rzepakowym w proporcji 1:80. W związku z tym należy założyć, że w recepturze w ogóle nie możemy otrzymać roztworów kwasu salicylowego w tych olejach.
• Spośród dostępnych rozpuszczalników olejowych kwas salicylowy najlepiej rozpuszcza się w oleju rycynowym. Literatura podaje proporcję kwas salicylowy: olej rycynowy 1:10, co potwierdziło przeprowadzone doświadczenie (proporcja w Recepcie Nr 3, która wynosiła 1:8 była niewystarczająca do uzyskania trwałego roztworu).
• Rodzaj niezgodności, z którą możemy spotkać się przy wykonywaniu roztworów olejowych z kwasem salicylowym, to niezgodność fizyczna, a dokładnie przekroczona rozpuszczalność.
• Przy wykonywaniu roztworów olejowych kwasu salicylowego należy szczególnie zwrócić uwagę na wygląd gotowego leku po ochłodzeniu oraz po pewnym czasie, ponieważ może zdarzyć się tak, że początkowo klarowny roztwór, może zmętnieć, na skutek wystąpienia omawianej niezgodności.
• Jeżeli z przeprowadzonej analizy składu recepty wynika, że wystąpi niezgodność, najlepiej zamienić część lub całość rozpuszczalnika olejowego (w zależności od stężenia kwasu salicylowego) na olej rycynowy w proporcji 1:10.

autorka: mgr farm. Sylwia Żurek
wykładowca w Medycznym Studium Zawodowym