Płynna postać leku a rozpuszczalność substancji stałych

Płynne postaci leków recepturowych stanowią dużą część medykamentów wykonywanych w aptece. Ich bazę stanowi rozpuszczalnik, którym najczęściej jest woda, ale może to być również etanol w różnych stężeniach, glicerol, rzadziej rozpuszczalniki olejowe. Osoba wykonująca lek odpowiada za jakość produktu końcowego, czyli np. jego klarowność w przypadku roztworów rzeczywistych, trwałość w czasie użytkowania leku, równomierność rozproszenia wszystkich składników preparatu.

W przypadku płynnych leków szczególnie często możemy spotkać się z wystąpieniem różnego rodzaju niezgodności recepturowych, a to ze względu na to, że nie tylko same substancje lecznicze mogą ze sobą negatywnie oddziaływać, ale również dlatego, że należy uwzględnić ich interakcję z rozpuszczalnikiem. Najważniejszym zagadnieniem w omawianej grupie leków jest kwestia odpowiedniego rozpuszczenia substancji stałych w przepisanym rozpuszczalniku. Prawidłowe przeprowadzenie procesu rozpuszczania gwarantuje równomierne rozproszenie związków leczniczych w leku, a w konsekwencji otrzymanie leku wysokiej jakości.

W przypadku roztworów rzeczywistych średnica cząstek substancji rozpuszczonej ma mniej niż 1 nm, czyli poziom rozdrobnienia, którego nigdy nie uzyskamy w przypadku ucierania substancji w moździerzu.

Proces rozpuszczania w recepturze przeprowadzamy w zlewce. Aby go przyspieszyć, używamy szklanej bagietki. W przypadku kiedy mamy kilka substancji stałych, rozpuszczamy je najlepiej w kolejności od najmniejszej do największej ilości, dodając następną tylko i wyłącznie w momencie całkowitego rozpuszczenia substancji poprzedniej. Dopuszczalne jest również podzielenie przepisanego rozpuszczalnika na mniejsze porcje i rozpuszczenie oddzielnie substancji w każdej z nich. Ten drugi sposób jest zalecany zwłaszcza wtedy, gdy poszczególne składniki mogą utrudniać wzajemny proces rozpuszczania, czego najbardziej znanym przykładem jest interakcja między roztworem bromków a fenobarbitalem sodowym (fenobarbital sodowy o wiele łatwiej rozpuści się w czystej wodzie niż w roztworze bromków).

Według definicji fizyczno-chemicznej rozpuszczalność to ilość gramów substancji rozpuszczona w 100 g rozpuszczalnika w danych warunkach temperatury i ciśnienia. Osoba przyjmująca receptę na lek robiony musi wykazać się znajomością rozpuszczalności substancji leczniczych, aby oszacować, czy dana postać leku jest możliwa do wykonania i wykryć ewentualne niezgodności. W przypadku wątpliwości pomocą służy Farmakopea. W monografiach szczegółowych substancji leczniczych, w punkcie „Właściwości”, oprócz opisu wyglądu danego związku chemicznego, znajduje się informacja o stopniu rozpuszczalności w najczęściej stosowanych w recepturze płynach, czyli wodzie i etanolu. Niekiedy dodana jest informacja o rozpuszczalności w glicerynie czy olejach. Informacje te podane są w sposób opisowy, a ich dokładne znaczenie wyjaśnione jest w pierwszej części

Farmakopei w rozdziale „Wskazówki ogólne”. Podana poniżej tabela (kliknij, aby powiększyć) pochodzi z Farmakopei Polskiej wydanie X (FP X).

Podane w tabeli określenia mają zastosowanie w konkretnych warunkach temperatury rozpuszczania, czyli 15°-25°. Zakres objętości rozpuszczalnika jest dość duży i wynika z uniwersalności tabeli, która ma zastosowanie do wszystkich substancji znajdujących się w farmakopei. Czasem dokładniejsze informacje dotyczące rozpuszczalności znajdziemy w kartach charakterystyk substancji albo w literaturze fachowej, najczęściej jednak zmuszeni jesteśmy do korzystania z informacji ogólnych.

Jeżeli w składzie recepty mamy substancje bardzo łatwo lub łatwo rozpuszczalne w przepisanym rozpuszczalniku, wiemy, że lek można wykonać. W przypadku substancji trudno i bardzo trudno rozpuszczalnych musimy przewidzieć, czy ilość rozpuszczalnika podana w recepcie jest wystarczająca, aby taką substancję można było rozpuścić. Przykładem takiej substancji jest hydrokortyzon. Według Farmakopei jest to biały proszek praktycznie nierozpuszczalny w wodzie, dość trudno rozpuszczalny w etanolu 96%. Oznacza to, że wykonanie wodnego roztworu hydrokortyzonu jest praktycznie niemożliwe i wtedy co najwyżej możemy otrzymać zawiesinę.

Inaczej wygląda sytuacja, jeżeli ciecz stanowi etanol. Zgodnie z wyjaśnieniami farmakopealnymi „dość trudno rozpuszczalny” oznacza, że aby rozpuścić 1 g hydrokortyzonu potrzebujemy od ok. 30 do 100 ml etanolu 96% (patrz: tabela). W związku z tym możliwość wykonania roztworu hydrokortyzonu jest bardzo ograniczona i zależy od proporcji poszczególnych składników leku. Dlatego każda recepta, według której należy wykonać roztwór rzeczywisty hydrokortyzonu, wymaga indywidualnego rozeznania. Dla zobrazowania sytuacji posłużono się dwoma skrajnymi przykładami. Podano również propozycję oszacowania powodzenia procesu rozpuszczania substancji w przepisanym rozpuszczalniku.